گرانبهاترین مایع در جهان سم یا همان زهر عقرب است که قیمت زهرعقرب هر یک گرم سم خشک عقرب برابر با ۸۰ میلیون تومان است، بر همین اساس این روزها ما شاهد گسترش تجارت قیمت زهرعقرب هستیم، چراکه بسیار سودآور است. این شغل یکی از نوپاترین شغلها است که درآمد میلیونی آن موجب شده تا جوانان اشتیاق بیشتری برای فعالیت در حوزه پرورش عقرب داشته باشند. زهر عقرب حاوی پروتئین است و برای درمان بسیاری از بیماریها مانند رماتیسم مفصلی، التهاب روده، بیماری ام اس، سرطان در خارج از کشور مورد استفاده قرار میگیرد و بازار بسیار پر سودی را به خود اختصاص داده است. عقرب خشک شده، پودر و آرد عقرب در بسیاری از شرکتهای دارویی و بهداشتی، عطاریها و طبهای سنتی داخل کشور قابلیت استفاده دارد. پرورش عقرب بالای ۱۰۰ درصد سودآور است، لذا برای پرورش عقرب صرفهی اقتصادی بسیار زیادی دارد.
عقرب ها موجوداتی شکارچی و زندهخوار هستند. البته عقرب ها بندرت در شرایط آزمایشگاهی و در مراحل ابتدایی زندگی عقرب ها میتوانند از گوشت هم تغذیه کنند، اما به طور کلی کژدم ها جانورانی هستند که در طبیعت شکار میکنند و شکارشان میتواند از حشرات، بندپایان و دیگر جانوران باشد که بعضی از آنها ممکن است به عنوان آفت گیاهان و مزارع مطرح باشد. عقرب ها در جای خودشان در محیط زیست نقش بسیار ارزشمندی دارند، اما اگر به هر دلیلی انسان پا به حریم یا قلمرو عقرب ها بگذارد، این حشرات میتوانند دشمن تلقی شده و زندگی انسان را به خطر اندازند. بعضی از عقرب ها قادرند در مناطق مسکونی پناهگاه و غذا پیدا کرده و همانجا ماندگار شوند بنابراین میتوان گفت کژدم ها در جای خودشان مفید هستند، اما اگر در کنار انسان باشند میتوانند خطرات جدی را به همراه داشته باشند. هر سال گزارشهایی مبنی بر مرگ حدود ۱۲ تا ۲۰ نفر بر اثر عقرب گزیدگی کژدم ها اعلام میشود. براساس اطلاعاتی که در این زمینه به دست آمده ما در دنیا از نظر آمار عقرب گزیدگی رتبه دوم جهانی را داریم. عقرب اساسا واژهای عربی است که کژدم یا گزدم به عنوان جایگزین مناسب فارسی برای این واژه مطرح است.
عقرب ها برای زندگی به دنبال پناهگاه مناسب و غذا هستند. وقتی چنین پناهگاههایی را برای کژدم ها فراهم کنیم غذای آنها نیز تامین میشود. ساکنان این منازل مسکونی با رها کردن باقیمانده آب و مواد غذایی و ایجاد مکانی مناسب برای زندگی کژدم ها در افزایش جمعیت این گروه از موجودات نقش بسیار مهمی دارند. در شرایط طبیعی جمعیت عقرب ها به این اندازه افزایش پیدا نمیکند. در مناطق روستایی شرق استان خوزستان که انسان پناهگاه و غذای مناسبی را برای کژدم ها فراهم کرده است جمعیت عقرب ها در مقایسه با شرایط طبیعی رشد چشمگیری داشته است. کژدم ها خونسردند و فعالیت آنها تابع درجه حرارت محیط است. هرچه محیط گرم تر باشد زمان فعالیت عقرب ها در طول سال بیشتر بوده و این موجب میشود بیشتر غذا بخورند، سریع تر رشد کرده، عقرب ها زودتر به بلوغ برسند و زاد و ولد کنند که در نتیجه جمعیت کژدم ها افزایش پیدا میکند. بنابراین احتمال مواجه شدن با این موجودات در مناطق گرمسیری بیشتر است. اگرچه در همه مناطق کشور ردپایی از عقرب یافت میشود، اما فراوانی کژدم ها در مناطق گرمسیری و بخصوص استان خوزستان و هرمزگان بیشتر است و بیش از ۸۰ درصد کژدم هایی که نیش آنها موجب مرگ و میر انسانها میشود ساکن استانهای خوزستان، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان هستند.
زهر عقرب فقط خطرناک و کشنده نیست، بلکه گران و جیب خالیکن هم هست. زهر نوعی عقرب موسوم به دِثاستاکِر (deathstalker) بسیار کشنده است و برای خرید آن باید یک حساب مالی پر و پیمان هم داشته باشید. deathstalker یکی از خطرناکترین گونه عقربها روی کره زمین است و زهر آن گرانقیمتترین مایع موجود در جهان بشمار میرود(درآمدزایی از زهرعقرب). هر گالن از این زهر ۳۹ میلیون دلار قیمت دارد یعنی لیتری ۱۵۰ میلیون دلار. اگر پولدار هستید و این مبلغ برایتان مهم نیست باید بدانید که باز هم نمیتوانید بروید و یک گالن چهارلیتری از این زهر را خریداری کنید. فروشندههای زهر عقرب یک قطره از این زهر که از دانه شکر هم ریزتر است را به قیمت ۱۳۰ دلار به فروش میرسانند. اما دلیل این گرانی چیست؟ کاملا معلوم است. به این خاطر که کشیدن زهر این عقرب اصلا آسان نیست. برای تهیه این زهر باید عقربها را دانه به دانه و با دست زهرگیری کنند. هر عقرب deathstalker هم فقط دو میلیگرم زهر در هر بار دارد. خودتان حساب و کتاب کنید و ببینید برای تهیه یک لیتر از این زهر چند عدد عقرب باید در پروسهای خطرناک و سخت زهرگیری شوند؟! اگر فقط یک عقرب داشته باشید، باید ۲٫۶۴ میلیون بار زهر آن را بگیرید تا یک گالن ۴ لیتری پر شود. در تمام مراحل هم در معرض نیش عقرب قرار دارید. یک بار نیش زدن برای کشتن یک انسان سالم کافی نیست اما صدمات زیادی به او وارد میکند.نیش عقرب ۱۰۰ برابر دردناکتر از نیش زنبور است اما به این خاطر که درد موضعی است و یک تجربه حسی محسوب میشود نمیتوان مقدار دقیقی برای آن تعریف کرد. این درد میتواند تمام روز شخص را خراب کند. درون زهرعقرب عناصر مفید و کاربردی بسیاری موجود است که برای مصارف علمی مورداستفاده قرار میگیرد.
به طور مثال، کلروتوکسینها اندازه بسیار مناسبی برای چسبیدن به سلولهای سرطانی در مغز و ستون فقرات دارند و از این رو برای مشخص کردن اندازه دقیق تومورها مورد استفاده قرار میگیرند. همچنین، از سم عقرب برای از بین برد مالاریا در پشهها استفاده میشود. کالیوتوکسین برای از بین بردن بیماریهای استخوانی در موشها به آنها تزریق میشود. دانشمندان امیدوارند از این عنصر بتوانند برای درمان مشکلات استخوانی انسان نیز بهره بگیرند. اینها تنها گوشهای از خواص پزشکی و سلامتی زهر عقرب است. هر چه تحقیقات بیشتری روی گران قیمتترین مایع جهان انجام شود، بدون شک خواص و فواید بیشتری از آن کشف خواهد شد. زهر گونههای مختلف عقربها از اجزا متنوعی تشکیل شده است که هر کدام خواص متفاوتی دارد. بعضی از اجزای سمی این جانوران برای درمان بیماری هایی که ناشی از کارکرد نادرست سیستم ایمنی بدن است، نظیر موارد زیر مورد توجه قرار دارد. ام اس، لوپوس، بیماری کورن، پسوروزیازیس و آرتریت روماتوئید، کولیت زخم دار، بیماری التهاب روده بزرگ، سیروز صفراوی، دیابت تیپ ۱ و ۲ و بعضی دیگر مورد توجه قرار دارند. زهر گژدم ها همچنین برای درمان انواع تومورهای بدخیم، توقف رشد و مرگ سلول های سرطانی، تومور مغزی و نخاعی، سرطان پستان و کارسینومای سلولی کبد و همچنین در تشخیص سرطان های ریه، پوست، مری، گردن رحم و کولون مورد مطالعه قرار گرفته است.
شاید باور این نکته که زهر عقرب دوای موثری برای بسیاری از بیماری ها نظیر ام اس، دیابت و سرطان است، کمی دشوار باشد. اما هم اکنون به همین منظور در بسیاری از کشورهای جهان پرورش عقرب داده می شوند و اخیراً در کشور ما نیز اقداماتی برای پرورش عقرب انجام شده است.
به گزارش خبرگزاری علم و فناوری از یزد؛ دکتر روح الله دهقانی، استاد تمام دانشگاه علوم پزشکی کاشان در رشته حشره شناسی پزشکی است. وی از میان حشرات و بندپایان مطالعات بسیاری را بر روی عقرب انجام داده است. نتیجه اندکی کمتر از ۲۸ سال مطالعه و تحقیق و کار دانشگاهی علاوه بر چاپ و تالیف ۶ کتاب (در ۲۵۵۰ صفحه) و ۱۸۵ مقاله به زبان های انگلیسی و فارسی در مجلات معتبر بین المللی و داخلی (در مجموع حدود ۱۹۵ اثر شامل کتاب و مقاله)، منتشر کرده است. از این تعداد مقاله ۷۹ مقاله فقط در مورد جانوران زهری وگزنده مانند مارها، عقرب ها و... بوده است. تعداد مقالات چاپ شده توسط وی در مورد عقرب ها بیشتر از هر پژوهشگری در ایران و به تعداد ۶۴ مقاله رسیده است از ۶ کتاب چاپ شده یک مورد تحت عنوان کژدم و کژدم زدگی (بیولوژی –اکولوژی و کنترل آنها) در ۳۳۳ صفحه در سال ۱۳۸۵ اختصاصا و به طور جامع در مورد جنبه های مختلف زندگی عقرب ها، طبقه بندی آنها، آسیب های ناشی از گزش و پیشگری از آن به نگارش در آمده است. لازم به یادآوری است که کتاب مزبور دومین اثر منتشر شده در ایران است که اختصاصا در مورد عقرب ها و پس از چاپ کتاب عقرب شناخت در سال ۱۳۶۶ توسط دکتر رضا فرزان پی به چاپ رسیده است. در ۴ کتاب تالیفی دیگر با جمع حدود ۱۸۰۰ صفحه در هر کدام حاوی یک یا دو فصل (و در مجموع ۲۱۷ صفحه) مطالب مرتبط با جانوران زهری و گزنده بویژه عقرب ها آورده شده است پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکترای وی نیز در مورد جنبه های مختلف بیولوژی و توکسیکولوژی عقرب ها نوشته شده است. هر چند محققان بسیاری بر روی انواع عقرب ها و نام گذاری آنها فعالیت کرده اند اما دکتر دهقانی از معدود افرادی است که در مورد بیو اکولوژی این عقرب ها مطالعه بیشتری داشته است بیو اکولوژی به بررسی ویژگیها و رفتار های زیستی، جفت گیری، پوست اندازی، تغذیه، شکار و چگونگی ارتباط با محیط و جانوران دیگر، انتخاب زیستگاه و پناهگاه ها و چگونگی لانه سازی گونه های حفار می پردازد. تدریس دوره فشرده شناخت و پرورش عقرب در یزد بهانه ای برای گفتگو با این استاد دانشگاه شد
دهقانی به جای استفاده از لفظ عقرب و یا کژدم از اسم ایرانی این موجود یعنی «گَزدم» استفاده می کند و می گوید:
از آنجا که عقرب ، تنها جانداری است که از طریق دم می گزد به آن گزدم (کژدم)گفته می شود و به نظر من زیباترین، علمی ترین و درست ترین نام نیز همین نام است.
این نام از گذشته های دور و هم اکنون در بخش هائی از خراسان بزرگ توسط مردم بومی بکار برده می شود که نشان از توانائی و غنای زبان فارسی است.
وی با اشاره به برگزاری دوره های متعدد آموزشی در مورد عقرب ها گفت: کار و مطالعه در مورد عقرب ها در ایران ریشه دار و بسیار غنی است و محققان زیادی روی این مساله مطالعه داشته اند.
با توجه به این که تمایل جوانان به کشف کارهای اقتصادی جدید و پیدا کردن راه کارهای نوین برای اشتغال است لذا می توان گفت که همین موضوع باعث توجه به گزدم ها (عقرب)و رونق موضوع شده است.
عضودانشگاه علوم پزشکی کاشان افزود:دردوره هایی که به این منظوربرگزارمیشودریخت شناسی،معرفی گونه های مهم وهمینطوردوره زندگی که برای پرورش فوق العاده ضروریست وهمچنین ارزش سم عقرب ونحوه زهرگیری عقرب آموزش داده میشود.دهقانی تاکیدکرد:تقریبادراکثرمناطق ایران زیستگاه عقرب(کژدم) به صورت طبیعی فراهم است وفقط باکمی حمایت، حصاربندی وحفاظت وآبپاشی محیط زیست آنهادرماه های گرم سال میتوان به رشدجمعیت عقرب ها(کژدم) کمک کردوبرداشت مناسب اقتصادی داشت بدون این که به غنای زیستی کشورآسیب واردشود.عقرب ها(کژدم) شکارچی هستندوازحشرات وبندپایان تغذیه میکند. تعدادزیادی ازبندپایان هم گیاهخوارهستند،بنابراین آبپاشی محیط زیست این جانوران سبب افزایش میزان تولیدگیاهان خودرو وپیرو آن افزایش جمعیت حشرات گیاهخواروسپس افزایش جمعیت شکارچی آنان یعنی عقرب ها(کژدم) میشود.
وی بااشاره به کاربردهای فراوان زهرعقرب گفت:زهرعقرب ازاجزا وفراکسیونهای متنوعی تشکیل شده که هر کدام خواص متفاوتی داردبعضی از اجزای سمی عقرب برای درمان بیماریهای اتوایمیون (بیماریهایی که ناشی ازکارکرد نادرست سیستم ایمنی بدن است)نظیر ام اس،لوپوس، بیماری کورن،پسوروزیازیس و آرتریت روماتوئید، کولیت زخم دار، بیماری التهاب روده بزرگ،سیروز صفراوی،دیابت تیپ ۱ و ۲ وبعضی دیگرموردتوجه قرار گرفته است.زهر گزدم (کژدم)ها برعلیه انواع تومورهای بدخیم (کانسرها) بعلت ایجادآپوپتوز یاتوقف رشدومرگ سلولهای سرطانی واختصاصادر موردسارکوما (سرطان بافت هم بند)،تومورمغزی ونخاعی،سرطان پستان وکارسینومای سلولی کبدوهمچنین درتشخیص سرطان های ریه،پوست،مری،گردن رحم وکولون موردمطالعه قرارگرفته است.کاربرددیگرآن درپزشکی دراختلالات انعقادی، پرفشاری خون،بیماریهای عروقی مغزی وبعنوان آنتی بیوتیک برعلیه قارچ ها،باکتری ها،انگل ها وویروس ها هم موردتوجه بوده است.از نوزاد عقرب نمیتوان زهر گرفت.
این استاد دانشگاه بیان داشت: بعضی از اجزای سم گزدم (کژدم)می تواند جایگزین مناسبی برای داروهای مسکن قوی به منظور کاهش درد بیماران باشد، تحقیقات دانشمندان درخصوص شیوه های نوین ابداع داروهای مسکن جدید با منشأ ترکیبات طبیعی، نشان داده است که فراکسیون ها و پپتیدهای موجود در سم گزدم(کژدم)، در دستگاه عصبی و ماهیچه ای سبب واکنش می شود. دهقانی گفت: یکی از موثرترین کاربردهای زهرعقرب (کژدم) در جهت نابودی حشرات و آفات در بخش کشاورزی و بهداشت و به عنوان بیوپستیساید است که منجر به کاهش استفاده از مواد شیمیایی در روش های سنتی مبارزه با آفات می شود و به راحتی می تواند به حفظ محیط زیست و تعادل اکوسیستم و پایداری حیات کمک کند. این سم در طبیعت تجزیه خواهد شد، بنابر این منجر به تغییر ساختار بیولوژیک و ماندگاری در آب و خاک نشده و نمی تواند به بدن حیوانات و انسان ها راه یابد. زهر گزدم (کژدم)به عنوان یک آفت کش پتانسیل بالایی دارد. هر ترکیب سمی از پپتید های مختلف درون زهر عقرب تشکیل شده است که دارای میلیون ها سال پشتوانه تکامل و تجربه برای نابودی حشرات و تغذیه از آنان به کار گرفته شده است.
وی بیان داشت: پپتیدهائی که از زهر گزدم(کژدم) استخراج می شود، برای هدف گیری، درمان و مهار سلول های سرطانی قابل استفاده است و در دنیا به عنوان داروی ضد سرطان مورد توجه قرار گرفته است.
وی گفت: متاسفانه هنوز در کشور ما استفاده درست و کامل از زهر گزدم(کژدم) نمی شود و کاربردهای سم عقرب درکشور ما در حال حاضر تنها به استفاده برای تولید پادزهر بر علیه عقرب گزیدگی هامنحصر می شود.
چرا که در بعضی نقاط کشور مثل استان خوزستان عقرب گزیدگی زیادی داریم که مرگ آور نیز هستند، به همین دلیل تولید پادزهرعقرب بر علیه ۶ گونه از گزدم (کژدم)ها امری اجتناب ناپذیر است.
دهقانی تصریح کرد:برای تهیه ی سرم ضد عقرب گزیدگی ازپودرسم استفاده میشود.سم عقرب موردنظر برحسب درجه سمیت درمحلول استریل نمک طعام به رقت ۱۰ میلی گرم درمیلی لیترحل میشود.ازاین محلول درشروع کارمقادیر کم سپس با افزایش پلکانی زیرجلداسب تزریق میشود.یک هفته پس ازپایان دوره ایمن سازی وپس ازاطمینان از ایمنی کافی،سه بار(فاصله ی ۴-۳روز) وهربارمتناسب با بزرگی جثه اسب،حدود ۶-۴ لیترخون گیری میشود.این خون درظرف شیشه ای محتوی سیترات سدیم جمع میشود.پس ازجداکردن سلولهای خونی،پلاسما را تصفیه وآلبومین حذف میشود.سرم حاصل راباگذراندن از روی صافی مناسب استریل وپس ازآزمایشهای لازم بصورت مایع یاخشک درشیشه های مناسب بسته بندی میکنند.عضوهیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کاشان اظهارکرد:پرورش گزدم (عقرب)یابرداشت ازاسکورپیوناریم بمنظور دوشیدن زهرعقرب می توانداقتصادی باشدچرا که این موجود بسیار کم مصرف وکم فعالیت بوده وطول عمربالایی داردهمچنین درمکانهای بیابانی وکویری یعنی اکثرمناطق کشوریافت می شود.تاکنون ۶۴گونه عقرب (مثل عقرب گادیم و عقرب کراسیکودا یا عقرب ایرانی و...) درکشورشناسایی شده است. لذاباتوجه به این غنای گونه علاوه برپرورش مصنوعی دراسکورپیوناریم میتوانیم بصورت طبیعی نیزبرداشت داشته باشیم.
وی گفت: اما مشکل اینجاست که هنوز ابعاد زیستی زندگی گزدم(کژدم) نیاز به مطالعه دارد طول عمر و دوره زندگی عقرب به خصوص گونه های عقرب ایرانی به طور دقیق روشن نیست و برای پرورش عقرب اطلاعات بسیاری نیاز است. پرورش عقرب دهندگان احتمالی آینده باید با ویژه گیهای زیستی و رفتاری عقرب ایرانی به خوبی آشنا و آگاه شوند تا به توانند از پرورش عقرب بهرمندی مناسب داشته باشند در ضمن تا حد امکان کمترین میزان آسیب را به آن وارد کنند. همچنین برای تولید زهر و زهرگیری عقرب امکانات، تکنولوژی و افراد متخصص نیاز است چون میزان سم عقرب بسیار اندک است و بر اساس گزارش در گونه های عقرب ایرانی شایع در کشور به طور متوسط از هر نمونه گزدم(کژدم) ۱ صدم میلی گرم تا حدود ۲ میلی گرم زهر خشک عقرب با روش الکتروشوک بدست می آید. یعنی این که برای تهیه یک گرم زهر خشک عقرب از گونه های مختلف از عقرب ایرانی حدود ۵۰۰ نمونه تا ۱۰۰ هزار نمونه گزدم(کژدم) مورد نیاز است. دهقانی اضافه کرد: برای مثال برای تهیه یک گرم زهر خشک عقرب "ادنتوبوتوس دوریه" ۲۰۰۰ نمونه عقرب نر و ماده باید به روش الکتروشوک دوشیده شود که قیمت هر گرم زهر عقرب بر اساس گزارش های غیر مستند و در دسترس از آن ۸ تا ۱۲ هزار دلار هم خریداری می شود. البته باید توجه داشت قیمت هر گرم زهر عقربممکن است برای هر نوع عقرب متغیر باشد لذا از نظر اقتصادی خیلی ارزشمند است ولی صبوری، بردباری و ظرافت در استحصال آن بسیار اهمیت دارد. وی ابراز داشت: موضوع اهمیت اقتصادی زهر گزدم (کژدم)ها، موضوع نسبتاً جدیدی است و نیاز است که مسئولان در سطح کلان مانند وزرات بهداشت و وزرات کشاورزی بدان توجه کنند و شرایط را به گونه ای فراهم کنند تا کسانی که دانش و آگاهی لازم را دارند، بتوانند استفاده از این موهبت خدائی را توسعه دهند.
ایران تنها کشوری است که در خاورمیانه آنتی سرم عقرب زدگی را تولید می کند البته یک سایت تحقیقاتی در کشور عربستان در این زمینه فعالیت می کند. خوزستان مستعد ترین استان برای صادرات – تولید واکسن چهار گانه آنتروتوکسمی در اهواز – کیفیت بسیار بالای آنتی سرم عقرب زدگی خوزستان – خوزستان رتبه اول تنوع و عقرب زدگی در کشور
برای کسب اطلاعات بیشتر به مقاله ی سم سودمند عقرب و مقاله ی فواید زهر عقرب برای درمان بیماریهای خاص مراجعه نمایید