عقرب ایرانی با متد ها و روش های مختلفی تا کنون مورد شناسایی و طبفه بندی قرار گرفته اند بر اساس آخرین مطالعات و تجدید نظرها می توان کژدم های ایران را مشتمل بر ۳ خانواده قلمداد نمود . انتظار می رود با توجه به کاربرد روش های نوین در رشته حشره شناسی پزشکی و فعالیت پژوهشگران جوان تعداد گونه های بیشتری گزارش گردد. اقلیم و آب هوای متنوع، توپوگرافی، نوع بافت خاک و میزان رطوبت آن و گستردگی عرض جغرافیایی کشور از دلایل افزایش تعداد گونه های جانوری از جمله کژدم ها می باشد وطبقه بندی آن دچار تغییرات بیشتر و هر روز دقیق تر گردد. در زیر مهمترین گونه های متعلق به هر خانواده و نمونه های جمع آوری شده از نقاط مختلف ایران به همراه نقشه پراکندگی هر گونه آورده شده است.
گونه های عقرب
M. eupeus S. maurus H. lepturus A. crassicauda O. doriae B. sulcyi B. schach B. jayakari
در مقاله «اثر طول روز بر فعالیت و طول عمر هشت گونه عقرب ایران» مورد بررسی قرار گرفته است که برای بهره برداری و اطلاعات بیشتر به شما ارائه میگردد.
نویسندگان:
جمیل زرگان , کیقباد طاهرنژاد , ابوالفضل گندمی , علیرضا فرهمندزاد , علی مهرابی توانا
چکیده:
مؤسسههای داروسازی برای تولید آنتی سرم ضد عقرب نیازمند سم عقرب گیری از تعداد بسیار زیادی عقرب زنده هستند. آگاهی از شرایط مناسب نگهداری، در طول عمر و میزان تولیدزهر عقرب آنها نقش مهمی دارد. هدف: مطالعه جهت ارزیابی تأثیر طول روز ۸، ۱۰، ۱۲ و ۱۴ ساعته بر ادامه حیات هشت گونه عقرب ایران و تعیین طول روز مناسب نگهداری آزمایشگاهی و سم عقرب گیری بیشتر از آنها انجام شد. مواد و روشها: تعداد ۴۰ عقرب از گونههای M. eupeus, S. maurus, H. lepturus ، A. crassicauda ، ۳۰عقرب از گونههای O. doriae و B. sulcyi و ۲۰ عقرب از گونه B. schach و B. jayakari بررسی شدند. عقربهای هر گروه به مدت پنج ماه تحت تأثیر هر یک از طول روزهای مورد مطالعه قرار گرفتند و میزان تلفات هر یک از گونهها تعیین شد. یافتهها: عقربهای A. crassicauda, S. maurus و O. doriae در طول روز ۸ و ۱۰ ساعت، عقرب M. eupeus در طول روز ۱۰ و ۱۲ساعت و B. sulcyi در طول روز ۱۰ تا ۱۴ ساعت دارای حداقل تلفات بودند. در گونههای B. sulcyi , H. lepturus و B. jayakari بین درصد تلفات مشاهده شده در طول روزهای مورد بررسی اختلاف معنادار وجود نداشت.به نظر میرسد نگهداری عقربهای مطالعه شده در طول روزهای فوق به دلیل ایجاد کمترین میزان مرگ و میر در آن عقرب ها، شرایط مناسبی را برای نگهداری در آزمایشگاه و سم عقرب گیری از آنها فراهم مینماید.
مقدمه:
عقربگزیدگی یکی از معضلات بهداشتی بسیاری از کشورهای گرمسیری و در حال توسعه است. در ایران خصوصاً در مناطق جنوب کشور عقربگزیدگی از مهمترین مسائل بهداشتی محسوب میگردد؛ به طوری که استان خوزستان از جمله مهمترین کانونهای عقرب گزیدگی در کشور محسوب میشود. این مطالعه جهت تعیین ویژگیهای اپیدمیولوژیک افراد گزیده شده توسط عقرب وبا سم عقرب در منطقه هفت گل استان خوزستان صورت پذیرفت.
مواد و روش: این مطالعه از نوع مقطعی است و به بررسی دادههای موجود در پروندههای بیماران الوده با سم عقرب مراجعهکننده به مرکز بهداشت شهرستان هفت گل استان خوزستان طی دو سال ۹۰ و ۹۱ پرداخته است. به این ترتیب که اطلاعات مربوط به هر بیمار که با عقرب تماس داشته اند از پرونده استخراج و در چک لیستی که بدین منظور آماده شده بود وارد شد. اطلاعات وارد نرمافزارSPSS نسخه ۱۹شد و سپس با استفاده از روشهای آمار توصیفی و آزمونهای کای اسکوئر و فیشر تجزیه و تحلیل گردید.
یافتهها: از بین ۴۵۹ بیمار مورد بررسی ۴۸/۴% در سال ۱۳۹۰ و ۵۱/۶% در سال ۱۳۹۱ اتفاق افتاده بود و نسبت جنسی ۵۲% مرد و ۴۸% زن بودند، میانگین سن افراد مذکر ۰۱۷/۶±۲۹/۶۲و افراد مؤنث ۱۷/۴±۳۲/۰۲ سال بود. بیشترین و کمترین درصد گزش توسط عقرب به ترتیب متعلق به گروه سنی ۲۹-۲۰ ساله و ۶۹-۶۰ ساله بود، ۳۹/۷درصد گزشها در دستها، ۳۸/۶ درصد در پاها، ۵/۱ درصد در سر و گردن و ۱۶/۵درصد در ناحیه تنه اتفاق افتاده بود. بیشترین شیوع عقربگزیدگی از ماه خرداد تا شهریور گزارش شد.
بیشترین تعداد بیماران مورد مطالعه، در مناطق شهری سکونت داشتند. بیشترین شغل در بین عقرب گزیدهها بین خانهدارها بوده است و از لحاظ نوع کژدم،۵۲/۴% عقرب زرد، ۳۲/۱% عقرب سیاه و ۱۵/۵% نامشخص بوده است.
بر اساس یافتهها، مردان بیشتر از زنان، گروه سنی جوان، دست و پاها و ساکنین مناطق شهری به ویژه در ماهای گرم سال با فراوانی نسبی بیشتر در معرض خطر گزش توسط عقرب قرار دارند. لذا توصیه میشود آموزشهای لازم به خانوادهها به خصوص ساکنین مناطق شهری در زمینه رعایت ایمنی و استفاده از پوشش مناسب هنگام راه رفتن داده شود.
عقرب گزیدگی از حدود ۲۰۰ گونه متفاوت کژدم یا عقرب که درسراسر دنیا پراکنده می باشند فقط حدود ۲۰ گونه آن عقرب ها سمی هستند در بین آن عقرب ها گونه Mesobuthus Tamulus ( که نوعی عقرب قرمز هندی است) کشنده ترین گونه ی عقرب می باشد. که میزان کشندگی آن عقرب ها در ایالتهای هند بین ۴۰-۳۰ درصد گزارش شده است.عقرب ها رنگهای مختلفی مثل زرد مایل به قهوه ای، قهوه ای، خاکستری و سیاه دارد و اندازه بین ۱۸-۱/۵ سانتی متر دارد ولی عقرب بواسطه شکل بدنی خود که حالت تخت و صاف است، می تواند از شکافهائی به عرض ۳ میلی متر نیز عبور کند .این موجودات یعنی عقرب ها به این ترتیب وارد خانه می شوند.عقرب ها در محیط خارج از خانه در شکاف و درز بین سنگها، زیر پوست درخت، بین هیزمها و … یافت شده وباز عقرب ها در محیط داخل خانه حمام، دستشوئی، آشپزخانه و محیطهای مرطوب یافت می شوند.عقرب ها در طول روز در گوشه ای بی حرکت و پنهان می شوند . عقرب هاباز در طی شب فعالیت خود را آغاز می کنند و بدنبال شکار خود می روند ،عقرب ها سم خود را از طریق نیش که در انتهای دم آن عقرب ها وجود داردو به شکار خود تزریق می کنند.
سم عقرب و علائم آن:
سم عقرب باعث نابودی گلبولهای قرمز خون می شود و در محل گزش عقرب نیز تغییر رنگ موضعی و تورم دردناک ایجاد می کند، گر چه بطور متناقص سم عقرب های کشنده مثلCentruroids باعث علائم موضعی و تورم زیاد نمی شود ولی حتماً باید توسط پزشک معاینه شده و با تزریق سرم ضد کژدم درمان شود، کودکان و افراد سالمند نیز نسبت به سم عقرب آسیب پذیرتر بوده و نیازمند توجه بیشتری می باشند . علاوه بر آسیب به گلوبولهای قرمز، زهر عقرب علائم عصبی نیز ایجاد می کند که شامل: بی قراری، تشنج، راه رفتن نامتعادل، تکلم منقطع، آبریزش از دهان، حساسیت شدید پوست به لمس، انقباضات ماهیچه ای، درد شکم و کاهش کارکرد سیستم تنفسی است. البته در اکثر موارد این علائم در عرض ۴۸ ساعت فروکش می کنند
عقرب گزیدگی به طور کلی ۱۵- ۱۰ درصد انواع عقرب گزیدگی ها را دردهه های اخیر به خود اختصاص داده است افراد دچارعقرب گزیدگی از مشکلات پزشکی واجتماعی فراوانی در نقاط مختلف شرق آسیا به خصوص کشورهای درحال توسعه رنج می برند. عقرب گزیدگی رنج وسیعی از علایم ونشانه ها از علایم موضعی تا علایم عمومی را دربر می گیرد هدف این تحقیق بررسی علایم بالینی و درمان های انجام شده ناشی از عقرب گزیدگی درشهرستان جهرم می باشد.
مواد و روش مطالعه:
این تحقیق یک مطالعه آینده نگر بوده است که طی سالهای ۸۲-۱۳۸۰ انجام گردیده است. درمجموع ۶۳ بیمار دچار عقرب گزیدگی که به مراکز ودرمانگاه ها بهداشتی ودرمانی مراجعه کرده اند مورد بررسی قرار گرفتند. داده ها شامل عوامل دموگرافیک وسپس اقدامات درمانی انجام شده بوده است که از طریق پرسش نامه وتوسط تیم بهداشتی حاضر درمراکز از طریق پزشک وپرستار جمع آوری گردیده است.
نتایج :
از ۶۳ بیمار مورد مطالعه ۳۰ نفر مرد و۳۳ نفر زن بودند که متوسط سنی آنها (۱۵/۱ ± ۲۳/۸) بوده است. بیشترین محل گزش عقرب در دست ها (۵۰/۸)و۳۳/۳ درصد در پاها بوده است . از علایم عمومی مهمترین آنها درد (۸۸/۹%)وسپس علایم عصبی اضطراب (۶۸/۳%)بوده است . سایر علایم شامل مشکلات قلبی وعروقی با تپش قلب (۴۶%)علایم تنفسی وتنگس تنفس(۵۸/۷%)بوده است ومیزان مشکلات تنفسی در جنس مذکر نیز بیشتر مشاهده گریده است (۱۷% ) دربیشتر افراد بستن موضعی، بیحرکتی، برش موضعی و تمیز کردن محل گزش عقرب به عنوان اقدامات اولیه درمانی انجام گردید و بیشتر داروهای استفاده شده شامل داروهای مسکن (۸۲/۵%) ، آنتی هیستامین ها(۷۴/۶%)وسپس داروهای اختصاصی جهت رفع مشکلات نیفیدپین یا آتروپین بوده است .
نتیجه گیری:
باتوجه به نتایج به نظر می رسد مواردعقرب گزیدگی دراین نواحی به غیر مواردی از شوک آنافیلاکسی با اثرات تهدید کننده جدی همراه نباشد موارد دیگری که در این تحقیق جلب نظر می کند کاهش اطلاعات وآگاهی تیم بهداشتی در ارتباط با درمان عقرب گزیدگی است وسرانجام این مسئله حائزاهمیت است که تحقیقات متعددی دراین زمینه صورت گیرد تا ضمن ارزیابی بهتر بتوان انواع متعدد عقرب گزیدگی وعلایم مربوط به آن را شناسایی نمود.
برای اطلاعات بیشتر به مقاله ی «اقدامات و مراقبتهای پرستاری درعقرب گزیدگی کودکان و بزرگسالان و زنان باردار» مراجعه نمایید.
حدوددویست گونه عقرب در دنیا وجود دارد که تنها بیست نوع آن سمی است وگونه «مزوبولوتوس تامولوس» که نوعی عقرب قرمز هندی است کشنده ترین انها به حساب می ایدمیزان کشندگی این عقرب در ایالتهای هند بین ۳۰تا ۴۰درصد گزارش شده است.بیشترین موارد عقرب گزیدگی جهان در مکزیک و برزیل مشاهده شده و ایران (عقرب ایرانی)از این نظر رتبه سوم یا چهارم جهان را دارد. عقربها از نظر پزشکی به دو دسته تقسیم میشوند ، عقربهایی که گزش آنها تهدیدکننده جان انسان است و عقربهایی که گزش آنها، سم خیلی کمی به انسان منتقل میکند که تهدیدکننده نیست. درجه سمی بودن عقربها به اندازه و رنگ آنها بستگی ندارد چنانچه بعضی از عقربهای بزرگ بدون خطر هستند در حالی که گزش انواعی از عقربها که از جثه کوچکتری برخوردارند به علت وجود سموم و اجزای بیولوژیک فعال، میتواند مرگ آور باشد. با توجه به اینکه هنوز یک روش درمانی مطمئن برای عقرب گزیدگی وجود ندارد، پیشگیری ازعقرب گزیدگی دارای اهمیت فراوانی است.
نخستین اقدام عملی در پیشگیری از عقربگزیدگی را شایداز بین بردن محیط زیست عقربها دانست. مهمترین محل زیست این جانور در میان خردههای چوب و یا تنه درختان شکسته است. پس باید از انباشت هیزم، علوفه، خردههای چوب و مصالح ساختمانی غیر قابل استفاده در مناطق گرم پرهیز کرد. مهمترین منابع غذایی عقربها، حشرات هستند که پاکیزه نگاه داشتن محیط و استفاده از حشرهکش ها به میزان کم برای نابودی حشرات میتواند مفید باشد. در یک بررسی در مکزیک معلوم شد که استفاده از حشرهکش های پیروتروئیدی در منازل میتواند تا ۶۰درصد به کاهش موارد عقرب گزیدگی کمک کند. در استفاده از حشرهکش ها باید به محلهایی توجه شود که این جانور تمایل به مخفی شدن در آنجا دارد مانند وسایل منزل، زیرزمینها، زیرشیروانی، کنار اتاقها و داخل کمدها.در فضای باز خارج از منزل، باید حشره کش را در قسمتهایی بکار برد که تماس ساختمان با خاک وجود دارد، از جمله این مناطق میتوان به پی و پایه ساختمان، ستون ها، راهروها، ایوان ها و رواق ها اشاره کرد. بهتر است ارتفاع سم پاشی در این مناطق تا۶۰سانتی متر از سطح زمین باشد ضمن آنکه سم پاشی تودههای سنگ، چوب و الوار انباشته شده در اطراف ساختمان نیز ضروری است.
برای مبارزه باکژدم یا پرورش عقرب (دور نشدن عقرب از محل فارم) و درآمدزایی از زهرعقرب روشهای بیولوژیکی نیزوجودداردوآن استفاده ازدشمنان طبیعی عقرب مانندپرندگان است،نگهداری مرغ و اردک تاحدودی درکاهش جمعیت گونه های عقرب موثر است.فعالیت این جانوردرماههای گرم سال افزایش مییابدوعقرب برای دوری از خشک شدن بدن به جاهای نمناک ومرطوب پناه میآورد،از این خاصیت میتوان برای جمعآوری انواع عقرب استفاده کردوباپهن کردن یک گونی خیس درگوشه حیاط عقرب رابه آن نقطه کشاندوآنهاراازبین برد.عقرب ازنزدیک شدن به ترکیبات نفتی به ویژه گازوئیل خودداری میکندکه ازاین امر میتوان سودجست و محلهایی که احتمال وجود عقرب درانهابیشتراست راکمی گازوییل ریخت.فرونبردن دست درزیرسنگهاوسوارخهای فاقددیدوپرهیزازپابرهنه راه رفتن درمحیطهای بازبخصوص درشب راازدیگر راههای پیشگیری از عقرب گزیدگی عنوان شده است.
فردعقرب گزیدهشده رابایدتاحدامکان ازحرکت بدنی بازداشت وبالای محل گزیدگی عقرب راباکش یاچیزی شبیه آن بست تاجریان خون را کاهش دهد،ولی قطع نکند.بسیاری ازعقرب گزیدگی هاخطرجانی ندارد،امابایدافرادعقرب گزیده رابه اولین مرکزاورژانس که دارای پروتکل درمان عقربگزیدگی است رساندتااقدامات لازم دراین زمینه انجام شود.این اورژانس درصورت لزوم به بیمارآنتی توکسین مار یاعقرب موردنظرراتزریق میکندودرغیراین صورت،اقدامات درمانی وپزشکی لازم راانجام خواهدداد.ازاجرای توصیه های غیرکارشناسانه افراد ناآگاه پرهیزکنیدوتنهاتوصیههای فردی رااجراکنیدکه پزشک باشدیابه اقدامات لازم پزشکی احاطه کامل داشته باشد.درخصوص گزیدگی عقرب ومار توصیه می شودکه قسمت بالای محل گزیدگی عقرب راباکش یا چیزی شبیه این ببندیدتااز گردش خون دربدن ودرنتیجه انتشارسم جلوگیری شود،ولی نبایدمحل موردنظررابحدی محکم بست که خونرسانی به اندام مورد نظرقطع شود.بعضی از افرادواکنش آلرژیک بسیارشدیدی به سم زنبورنشان میدهند که اصطلاحاآنرا شوک آنافیلاکسی می گویند پس از بستن منطقه بالای محل گزیدگی، محل گزیدگی رابایدبانشترزخم کردوخون داخل رامکش کردتاسموم به حداقل برسدتا احتمال عوارض ناشی ازسم را دربدن به حداقل برساند.هرچندکه درسالهای اخیرتاثیراین اقدام موردتردید واقع شده است واز طرف دیگرممکن است نشترمورداستفاده به میکروب بیماری کزازآلوده باشدوفردرابه این بیماری مبتلاکند.
همه ی انواع عقرب سمی نیستند.
در تمام دنیا عقرب سمی هرمنطقه ای با توجه به سابقه ی افراد عقرب گزیده و عوارض آن شناخته شده هستند.
بنابراین، درمان عقرب گزیدگی را باید برمبنای سمی یا غیرسمی بودن کژدم درنظر گرفت.
هرچه سن بیمار عقرب گزیده کمترباشد، به نسبت افراد بزرگسال، مقدارسم تزریق شده به بدن وی بیشتر خواهد بود.
به همین علت،آمار مرگ و میر در کودکان زیر ۱۰ سال بیشترخواهد بود و این مسئله درمطالعه های متعدد گزارش شده است
هرچه محل نیش به مراکزحیاتی (سر و گردن)نزدیک تر باشد، عوارض شدیدتر و درمان بیمارمشکل تر خواهد بود.عروق زیاد سرو گردن و گردش خون درآنها طوری است که باعث می شود سم سریع تر از مناطقی مثل دست ها و پاها به گردش خون وارد شود و در نتیجه،عوارض شدیدتری را نشان دهد.
با توجه به اینکه عقرب هااکثراً در شب برای شکار و تغذیه از حشره ها فعالیت دارند و مقدار سم ذخیره شده در کیسه ی سمی آنها برای اولین طعمه ای که نیش می زنند بسیار زیاد است،بنابراین، اگرفرد آسیب دیده اولین کسی باشد که نیش زده می شود،مقدار زیادی سم وارد بدن وی شده و درنتیجه عوارض بیشتری خواهد داشت.
با توجه به اینکه ممکن است کژدم هنگام نیش زدن سم خود را به لایه های زیر پوست یا عمیق تراز آن وارد کند و این سم برای ایجاد علائم سیستمیک باید جذب خون شود و به مراکز مختلف برسد؛ بنابراین، بیمارباید هرچه زودتر به درمانگاه یا بیمارستان مراجعه نماید و درمان مناسب برای وی صورت بگیرد تا خطرمرگ و میرکمتر شود.
علائمی مانندتشنج، همولیزشدید، تورم شدید ناحیه سر و گردن،برافروختگی و رنگ قرمز تیره ی چشم ها و صورت، تهوع و استفراغ شدید و خونی، علائم نارسایی کلیه، آریتمی قلبی، پسیکوز دائم، پریاپسیم، استرابیسم، دیسترس تنفسی، اسهال شدید، سیانوز، اسپاسم شدید حنجره،کاهش شدید فشارخون و ایست قلبی تنفسی .
می توان درمان مسمومیت بازهر عقرب را با درنظر گرفتن موارد بالا وانواع کژدم (سمی یا غیرسمی)به طورخلاصه برمبنای درمان موضعی و درمان سیستمیک انجام داد.
الف)درمان موضعی عقرب گزیدگی که طبق شواهدوبررسی های انجام شده سم آنها بیخطربوده وتاکنون عوارضی ایجاد نکرده است.(مانند عقرب مزبوتوس اوپوس یا عقرب آندرکتنوس اوپوس).دراین عقرب هادردمحل نیش مهم ترین عاملی است که بیمار رافوری نزدپزشک یابه درمانگاهها می آوردواین یافته مهمی است که این عقرب را از عقرب گادیم یا همیسکرپیوس لپتوروس متمایزمی کند؛زیرادر این نوع عقرب گزیدگی درد درمحل گزش عقرب وجودنداردوباعث می شودکه بیمار دیر نزدپزشک برود.سایر علائم این گونه کژدم ممکن است تشنگی شدید،خشکی دهان،سرگیجه،تهوع خفیف،عرق کردن،سردرد،بیقراری وناآرامی خفیف باشدکه شایدبعلت فشارهای روانی وترس از عقرب گزیدگی ودرمواردی نیزتحریک سیستم سمپاتیک وپاراسمپاتیک باشد.این نشانه هابااطمینان دادن به بیمارواطرافیان وی وتسکین دردازبین میروند.درمان این دسته از بیماران پس ازرفع نگرانی آنهادر صورتی که دردمحل نیش ادامه داشته باشد،عبارت ازتزریق ۲ تا ۳ میلی لیترلیدوکائین ۱ یا ۲ درصدبایابدون اپی نفرین درمحل گزیدگی است.اقدام دیگری لازم نیست وپس ازاطمینان دادن به بیمارواطرافیان وی وتسکین دردمی توان بیماررابدون اقدام خاص دیگرویاتوصیه به پیگیری مرخص کرد.
ب)درمان موضعی عقرب گزیدگی های سمی که سم آنهاممکن است علائم مسمومیت شدیدسیستمیک ایجادکند.دراین حالت، راههای مختلفی ازقبیل تیغ زدن،مکیدن محل نیش،گذاشتن کیسه یخ یابرفک یخچال،بستن تورنیکه،برداشتن محل نیش، بستن قسمت بالای محل نیش،سوزاندن محل نیش وغیره توسط محققان مختلف پیشنهادشده است.ولی درعمل تنهاراه مؤثر که ممکن است به بیمارکمک نماید،برداشتن محل نیش درصورتی است که بیماردرساعت اول پس ازنیش خوردن وبعلت درد شدید(مانندنیش عقرب آندرکتنوس کراسیکودایا ۲۴ ساعت وحداکثر ۴۸ ساعت وبدون علائم مسمومیت شدید(مانندنیش عقرب همیسکرپیوس لپتوروس)مراجعه کرده باشد.برداشتن محل نیش دراندازه ی ۰/۵×۰/۵ سانتیمتروعمق ۰/۵ سانتیمتردرشرایط استریل انجام میشود
برای مطالعه ی ادامه ی مقاله به مقاله ی«اثر طول روز بر فعالیت و طول عمر هشت گونه عقرب ایران»بخش دوم مراجعه فرمایید.